مقاله با موضوع دوری از گناه و تربیت و اخلاق اسلامی
- شنبه, ۲۶ مهر ۱۳۹۳، ۱۱:۲۹ ب.ظ
خداوند در سوره غافر آیه ۱۹ می فرماید:
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یَعْلَمُ خَائِنَهَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ»
[خدا] نگاههاى دزدانه و آنچه را که دلها نهان مى دارند، مى داند.
***
در تفسیر نمونه ذیل آیه آمده است:
یکى از اوصاف خدا را بیان
مى کند که در ضمن توصیفى براى چگونگى قیامت است ، مى گوید: خدا چشمهائى را که به
خیانت گردش مى کند مى داند، و از آنچه در سینه ها پنهان است با خبر است (یعلم
خائنه الاعین و ما تخفى الصدور).
آرى خدائى که از حرکات
مخفیانه چشمها و اسرار درون سینه ها آگاه است در آن روز درباره خلایق دادرسى و
قضاوت مى کند، و با این علم و آگاهى دقیق او روز گنهکاران سیاه و تاریک است .
در حدیثى از امام صادق
(علیه السلام ) مى خوانیم : هنگامى که از معنى این آیه از آن حضرت سؤ ال کردند،
فرمود: ا لم تر الى الرجل ینظر الى الشى ء و کانه لا ینظر الیه ، فذلک خائنه
الاعین : آیا ندیده اى گاه انسان به چیزى نگاه مى کند اما چنین وانمود مى کند که
به آن نگاه نمى کند؟ این نگاههاى خیانت آلود است !.
آرى این نگاهها خواه به
نوامیس مردم باشد و یا امور دیگرى که نگاه کردن به آن ممنوع است بر خداوندى که ذره
اى از آنچه در آسمانها و زمین است از علم او مخفى نیست پنهان نمى ماند، لا یغرب
عنه مثقال ذره فى السموات و لا فى الارض (سبا – ۳).
در حدیث دیگرى آمده است :
یکى از یاران پیامبر در کنار یکى از مخالفان سرسخت اسلام در محضر پیامبر (صلى
اللّه علیه و آله و سلّم ) نشسته بود، بعد از آنکه آن مرد مخالف از محضر پیامبر
(صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) امان گرفت و بیرون رفت عرض کرد: چرا اشاره اى
نفرمودید.
تا بر خیزیم و گردنش را
بزنیم پیش از آنکه از شما امان بگیرد؟! رسول خدا فرمود: ان النبى لا تکون له خائنه
الاعین : پیامبران نگاه مخفیانه و خائنانه ندارند!.
البته خیانت چشمها اشکال
مختلفى دارد: گاه به صورت نگاههاى دزدکى و استراق بصر نسبت به زنان بیگانه است ، و
گاه به صورت اشاراتى با چشم به منظور تحقیر یا عیبجوئى از دیگران ، و یا اشاراتى
که مقدمه توطئه ها و نقشه هاى شیطانى است .
آرى از دیدگاه یک فرد
مؤمن واقعى ، تمام عالم محضر خدا است ، و همه کارها در حضور او انجام مى گیرد،
همین شرم و حضور براى دورى از گناهان کافى است .
تربیت زمینه ساز ظهور
تربیت زمینه‌ساز عصر ظهور به مثابۀ بازپروری تمامی استعدادها و خلاقیت‌های افراد و جوامعی است که با اعتقاد کامل، اشتیاق فراوان، به طور هدفمند و با بصیرت کافی منتظر ظهور کامل‌ترین انسان و برجسته‌ترین پیشوای جهان در دورۀ آخرالزمان هستند. آخرالزمان نیز به دوره‌ای اطلاق می‌شود که بشر، پس از قرن‌های متمادی و طولانی، تجربه‌های لازم را برای کمال‌یافتگی و سعادتمندی کسب کرده و شایستگی خود را از همۀ زوایا و جنبه‌ها برای درک حضور و ولایت و زعامت آخرین پیشوای انسان و جهان که صاحب عصر است و امام زمان، احراز داشته باشد.
مقدمه
تربیت زمینه‌ساز عصر ظهور به مثابۀ بازپروری تمامی
استعدادها و خلاقیت‌های افراد و جوامعی است که با اعتقاد کامل، اشتیاق فراوان، به
طور هدفمند و با بصیرت کافی منتظر ظهور کامل‌ترین انسان و برجسته‌ترین پیشوای جهان
در دورۀ آخرالزمان هستند. آخرالزمان نیز به دوره‌ای اطلاق می‌شود که بشر، پس از
قرن‌های متمادی و طولانی، تجربه‌های لازم را برای کمال‌یافتگی و سعادتمندی کسب
کرده و شایستگی خود را از همۀ زوایا و جنبه‌ها برای درک حضور و ولایت و زعامت
آخرین پیشوای انسان و جهان که صاحب عصر است و امام زمان، احراز داشته باشد.
اسلام عزیز به دورانی می‌اندیشد که شأنیت و شخصیت تربیت
یافتگانش آن‌قدر بالا رود که لایق ظهور و شایستۀ همراهی و همگامی و خدمت به جوامع
بشری در مقیاس جهانی باشند؛ رویدادی که تا آن زمان دنیا نمونه‌اش را به خود ندیده
است.
در عصر ظهور، بناست از میان آحاد و جوامع انسانی، شیعیان
_ آن هم خواصی از شیعیان _ همراه حضرت هدی(عج) و در دولت ایشان فرمان‌روایان روی
زمین و عالی‌رتبگان جهان باشند. بزرگی، بزرگواری، توانمندی، استعداد، شایستگی و
خلاقیت، هر یک از این خواص با داشته‌های چهل نفر برابری می‌کند.
از آن گذشته، چنان‌که از فرمایش امیرالمؤمنین علی(ع)
برمی‌آید، بناست جوانان تربیت یافته، پرهیزکار، برومند، از جان گذشته و پاک‌باختۀ
امت اسلام با قوت تمام مسئولیت یاری‌رسانی به امام زمان(عج) و همراهی با ایشان را
بر عهده گیرند تا به پشتیبانی آن جوانان، حضرت قیام فرماید. بر این اساس،
سالخوردگان در جمع یاران حضرت مهدی آن‌قدر اندکند که به تعبیر روایات همچون سرمه
در چشم می‌مانند و نمک در توشه و طعام.
از همین بیان توصیفی و این گزارش روایی به دست می‌آید که
شاخص‌های تربیت انسان‌ها برای عصر ظهور چقدر باید ظریف، لطیف، راه‌گشا و مؤثر
باشند، به گونه‌ای که تربیت یافتگان بتوانند از عهدۀ مسئولیت‌ها و رشادت‌های مورد
نیاز آن عصر به خوبی برآیند و گام به گام با صاحب و سالار زمان و جهان همراهی
کنند. تربیت زمینه‌ساز باید به مثابۀ تربیت یک نفر برابر چهل نفر باشد تا غرض الهی
از ظهور حاصل گردد و منویات خداوندی تحقق یابد. چنین تربیتی دارای اصول و الزاماتی
است که بدون در نظر گرفتن آنها نتیجۀ شایسته‌ای حاصل نخواهد گشت.
انجام رسالت خطیر تربیت زمینه‌ساز بیش از همه مستلزم همت
متعالی مربیان و متربیانی است که لحظه به لحظه خود را در انتظار و اشتیاق ظهور می‌بینند
و درنگ و تسویف را در امر آماده‌سازی خویش برای ظهور جایز نمی‌شمرند. هرچند اینان
به شمارش اندکند، اما به قابلیت‌ها فراوانند و کارهای بسیار مهم از آنان سر می‌زند.
برای شکوه و عظمت اینان همین بس که با تمام وجود بناست
در خدمت پیشوایی باشند که خود محور و قطب عالم است و تحقق‌بخش آمال و آرمان‌های
پیامبران الهی و اوصیای ربانی آنان خواهد بود؛ همو که با ظهور و حضور نورانی و
نویدبخش خود، انسان‌ها و جهان را به فرجام شیرینشان رهنمون خواهد شد. این نتیجۀ
استقرار دولت کریمۀ اهل‌البیت(ع) است که هرگاه خداوند اراده فرماید و مشیتش بدان
تعلق گیرد، آن دولت را ظاهر خواهد ساخت.
منظور از اصول و الزامات در این مقال، بایدهایی مستند به
واقعیات و حقایق مرتبط با عصر ظهور و سازگار با روح حاکم بر آن عصر درخشان الهی
است. واقعیات و حقایق مزبور منشأ انتزاع و استنباط و صدور و انشای اصول و الزامات
تربیتی متناسب با آن هنگامۀ عظیم به شمار می‌روند.
به عبارتی، اصول و الزامات تربیت زمینه‌ساز در این
نوشتار سلسله‌ای از بایدهای برجستۀ اخلاقی _ رفتاری و فرهنگی _ ارزشی است که در
روند تربیت زمینه‌ساز از نقش بسیار برجسته‌ای برخوردارند. امام‌محوری، عدالت‌منشی،
نجات‌اندیشی، سعادت‌طلبی، کمال‌انگاری، تحول‌مداری، عاشوراگرایی و… از جمله اصول و
الزاماتی هستند که مربیان این عرصه در گام نخست پیش از هر کس و پیش از هر اندیشه و
اقدامی باید به آنها اذعان کنند تا بتوانند فراگیران را به تناسب و اقتضای آنها
تربیت کنند.
برای استخراج و استنباط هر یک از این اصول و الزامات
کافی است به واقعیت‌های حتمی‌الوقوع و تردیدناپذیری اشاره کرد که فلسفۀ انتظار فرج
را تعریف و تبیین می‌نمایند و عصر و دوران ظهور را سرآمد همۀ عصرها و دوران‌ها می‌سازند.
مربیان و متربیان تربیت زمینه‌ساز باید در همین راستا به اصول و الزامات ده‌گانه‌ای
که شرحش در ادامه می‌آید توجهی ویژه مبذول دارند.
۱.
تربیت بر محور مهدویت و وجود امام زمان(عج) ، برجسته‌ترین
شاخص تربیت زمینه‌ساز
نگاه به مقام والای پیشوایی که برای او وجود خود را
تربیت می‌کنیم و به یمن قدوم او دل و جان را آباد و مهیا می‌سازیم، با عنایت به
برترین‌هایی که برای وی و ظهور مبارکش در نظر گرفته می‌شود بسیار شوق‌برانگیز است.
اولیا و مربیان از رهگذر عشق و علاقۀ وافری که نسبت به امام خویش در وجود خود
احساس می‌کنند فرزندان و فراگیران خویش را به پاس‌داشت حریم عشق و ولایت او تربیت
می‌نمایند. با وجود چنین رهبر و پیشوای عظیم‌الشأنی که بر قلۀ رفیع ولایت و هدایت
خلق تکیه زده است، باید بر خود بالید و به ولایت‌مداری خویش مباهات کرد که به
شکرانۀ الهی به پای چنین پیشوایی و برای چنین مقامی می‌خواهیم پرورانده شویم و
بپرورانیم.
نگاه ما به امام خویش در تربیت زمینه‌ساز به افق‌های
ویژه‌ای دوخته می‌شود و مطالعۀ ما در این زمینه از زوایای گوناگونی چون آفاق
دوگانۀ انسانی و ربانی یا ملکی و ملکوتی یا زمینی و آسمانی امام صورت می‌پذیرد. در
افق انسانی یا ملکی و زمینی امام، باید به عواملی چون عوامل متعارف انسانی در محیط
جسمانی و روانی و روحانی امام، غیبت و ظهور امام، آمال و آرزوهای امام، نیازمندی‌های
امام، سبک زندگی و معیشت روزمرۀ امام و سایر امور شخصی و شخصیتی که به ساحت انسانی
امام مربوط می‌شود توجه کرد.
در افق ربانی یا ملکوتی و آسمانی امام باید به عواملی
چون سامان‌دهی امر فرج امام و تقدیر امور ایشان به مشیت و ارادۀ الهی، امام و
بندگی خداوند، امام و خلافت الهی ایشان ، امام و امدادهای غیبی شامل حال ایشان،
نقش فرشتگان و روح‌القدس در محافظت و حراست و تأیید آن حضرت، امام و رفع هر گونه
سلطه و اقتدار از ناحیۀ هر کسی و از جانب هر عاملی بر ایشان، امام و دریافت اذن
خداوند بر جهاد با کفار و منافقین، و سرانجام، امام و تحقق منویات الهی و شکوفایی
آرمان‌های پیامبران و صدّیقین و شهدا و صالحان به دست با برکت و با کفایت ایشان و
اموری از این دست توجه کرد.
به امامی می‌اندیشیم که از جمله عزیزترین عزیزان خداست؛
به سوی خداوند دعوت می‌کند و با تمام وجودش مظهر و تجلّی صفات کمال و جمال الهی
است؛ گفتارش روایت آیات حکمت و عظمت و رحمت و رحمانیت و رحیمیت خداوندی است و
بیانش ترجمان قدس و معنویت و صلابت و ایمان ربانی است.
به امامی می‌نگریم که در فصل ظهور نورانی‌اش بر کل هستی
ولایت دارد؛ جهان سراسر ظلم و جنایت را سرشار از عدل و داد می‌فرماید و به فرمان
خداوند و به اذن او بر تمام جهان به عدالت تمام فرمان می‌راند. امام ما کسی است که
تمامی انبیا و اوصیا و اولیا به وجود نازنینش بر خود می‌بالند و انتظار فرجش را
بهترین و بافضیلت‌ترین اعمال در پیشگاه خداوند می‌دانند و خدمت در رکابش را آرزوی
دیرینۀ خود برمی‌شمارند. رهبر و پیشوای ما در هر زمان و مکان، در فصل غیبت و به
هنگام ظهور و پس از آن شخصیت والاتباری است که بزرگواری چون پیامبر برگزیدۀ
خداوند، حضرت عیسی بن مریم(ع) با مباهات تمام در نماز به او اقتدا و در جهاد مقدس
او را همراهی می‌کند.
امام ما با داشتن چنین مقاماتی _ که بخش ناچیزی از عظمت
بی‌منتهای اوست _ به اذن خداوند بر زنده کردن مردگان به‌خصوص مردگان روح و روان و
درمان و شفای کران و کوران و لالان و معلولان به‌ویژه کران و کوران و لالان روحی و
روانی تواناست. همو به اذن خداوند می‌تواند انواع و اقسام بیماری‌های ظاهری و
باطنی را شفا بخشد و کوردلان را بینادل و ناهشیاران را هشیار و خفتگان را بیدار،
نااهلان را اهل و بی‌خردان را خردمند، مسلمانان را اهل ایمان و مؤمنان را روشن‌ضمیر
و قوی‌دل فرماید.
به امامی مباهات می‌کنیم که به عیار وجودش، ناشایستگان
عیار شایستگی، نابهنجاران عیار هنجاری، کوردلان عیار بصیرت، بی‌خدایان عیار خدایی،
ناراستان عیار راستی، ضعیفان عیار توانمندی و مستضعفان عیار سروری می‌یابند.
اکنون پرسش اصلی این‌جاست که به پاس مقدم چنین امام
همامی چگونه بپرورانیم و پرورانده شویم؟ به نظر می‌رسد باید منتهای شایستگی‌ها را
به کار گرفت تا شاید بتوان بخشی از حق آن بزرگوار را ادا نمود. به برکت چنین
پیشوای راستینی باید از ناخالصی‌ها و کجی‌ها و هرگونه انحراف ریز یا درشتی مبرا
شد، تا نشان لیاقت خدمت به دربارش را به دست آورد.
از این‌رو، باید به تربیت کامل‌تر و کارآمدتر اندیشید و
از جنبۀ ثبوتی و اثباتی شایستگی‌های لازم را دارا شد. برای تحقق این مهم باید به
قله اندیشید؛ جایگاه رفیعی که برای امام در نظر گرفته می‌شود؛ امامی که چراغ
فروزان هدایت بندگان خداوند است؛ خداوندی که بر اساس لطف و عنایت خویش به بندگان
خود اجازت فرمود تا با تلاش و همت خود سهمی در زمینه‌سازی ظهور و هنگامۀ قیام حضرت
امام مهدی(عج) ایفا کنند.
گفتنی است در الگو قرار دادن امام، هرگز نظر بر این نیست
که کسی مثل و همانند امام بیندیشد و همچون ایشان رفتار کند. امیرالمؤمنین(ع) نیز در
نامۀ تنبیهی خود به عبدالله بن‌حنیف انصاری یادآور این نکته شد که شما نمی‌توانید
همچون من زندگی کنید و همانند من به قرص نان خشکی برای طعامتان بسازید و به تکه‌پارچه‌ای
برای پوششتان بسنده کنید. اما شما میتوانید امام خود را یاری رسانید، آن هم با
پرهیزکاری، پاکدامنی، تلاش و محکم‌کاری . دربارۀ امام زمان نیز هرگز نمی‌توان
همچون مولا شد و همانند ایشان زیست و رفتار کرد، اما می‌توان آن بزرگوار را با
تقواپیشگی، خویشتن‌داری، پاکی، خلوص، ثبات، پایداری و محکم‌کاری یاری رساند.
۲.
عدالت منشی؛ عدالت جهانی و اهمیت جایگاه آن در تربیت
زمینه‌ساز
روایات رسیده از ساحت اهل‌بیت(ع) در جریان رسالت جهانی
امام زمان بر کمتر موضوع و مسئله‌ای همچون اجرا و استقرار عدالت روی زمین تأکید
ورزیده‌اند. قرآن نیز یکی از سرآمدترین انگیزه‌های بعثت پیامبران و فرو فرستادن
کتب آسمانی و میزان و غنی‌سازی زمین و منابع زمینی و زیرزمینی از جمله آهن را
استقرار عدالت و قسط بر روی زمین و در میان نفوس انسانی دانسته است.
عدالت، روحی است که باید در خلق و خوی انسان‌ها و در
کالبد رفتار و حرکات و سکنات آنان دمیده شود تا به برکت چنین روحیه‌ای ملکۀ عدالت
در وجود آحاد بشر نهادینه گردد و آثار با برکت خود را در هر زمینه و مرتبط با هر
موقعیتی در زندگی فردی و اجتماعی به ظهور برساند. به نظر می‌رسد قسط در واقع تقسیط
داده‌ها و موهبت‌های الهی در نظام آفرینش و جهان طبیعت میان انسان‌هاست، به گونه‌ای
که هر ذی‌حقی به حق مسلم خود برسد و هر مستحقی آنچه را شایسته و نیازمند است
دریافت نماید. همۀ آحاد انسانی باید به اندازۀ ظرف وجودی خود دارای روحیۀ عدالت و
عدل‌پروری گردند.
در حقیقت، عدالت یک حالت و وصف درونی است پیش از آنکه
اقدامی بیرونی به شمار رود. شخص عادل کسی است که به ملکۀ عدالت دست یافته است،
خواه فرصت و امکان عمل به عدالت و رفتار عادلانه را پیدا کند، خواه چنین فرصت و
امکانی را به دست نیاورد. هرچه باشد، عدالت وصف درونی اوست که همیشه و در هر شرایط
و احوالی آن را دارد و به وقت خود از آن استفاده می‌کند و به دیگران بهره می‌رساند.
این در حالی است که قسط و قیام به قسط، رسالت کسانی است که علاوه بر شایستگی‌های
لازم در برخورداری از ملکۀ عدالت، از نعمت قدرت بر تصمیم‌گیری و توانایی بر اجرای
عدالت و قیام به قسط نیز برخوردار هستند.
در واقع، بهره‌مندی از همان روحیۀ عدالت و عدل‌پروری است
که زمینه‌ساز تحقق قسط میان انسان‌ها می‌گردد. به بیانی، عدل و روحیۀ عدالت‌پروری
جنبۀ ثبوتی قیام به قسط است، در حالی که قسط و برپایی قسط، جنبۀ اثباتی عدالت به
شمار می‌رود. تا عدالتی در وجود انسان‌ها مفهوم و ارزش نیابد، قسطی بر روی زمین
متحقق نمی‌شود و برپایی قسط و قیام به قسط بی‌جاست و تا قیام به قسط در جهان به
ظهور نرسد، مفهوم و ارزش عدالت تجلی نمی‌یابد.
به تعبیری دیگر، قسط برون‌سازی همان روح عدالت‌پروری است
که هر انسانی باید از آن برخوردار باشد تا این برون‌سازی مفهوم و ارزش پیدا کند.
آن خصلت ممتاز و برجستۀ عدل و اعتدال و تعادل درونی است که به قیام به قسط و
برپایی آن می‌انجامد. در نگاه تمثیلی، عدالت به مثابۀ روغن سوخت و روشنایی چراغ
است و قسط به مثابۀ فتیله‌ای که از این روغن ذخیره می‌گیرد و روشنایی می‌بخشد و
گرمی و حرارت می‌دهد.
اکنون با توجه به مفهوم و برداشتی که از قسط و عدالت به
دست آمد، به روشنی پیداست که تربیت زمینه‌ساز تا چه اندازه باید در راستای پرورش
روح عدالت و ایجاد ملکۀ عدل در نهاد نسل عصر ظهور گام بردارد. معنای بسنده کردن به
کمتر از حد نصاب عدالت، مرگ قسط و عدالت است و در نتیجه به نقض غرض از ظهور منجی
عالم بشریت می‌انجامد. چنان‌چه مربیان در این راستا موفق نباشند، زمینه‌‌ای برای
قیام به قسط و برپایی آن در سطح جهانی و در میان آحاد انسانی فراهم نخواهد شد.
بدیهی است در این صورت هنوز ظهوری تحقق نیافته، غرض ظهور مخدوش می‌گردد.
پیشوای عادل به منظور ایجاد روحیۀ عدالت و اجرای همه‌جانبۀ
قسط در میان جوامع بشری نیازمند کارگزاران و کارفرمایان و کاربران عادلی است که
درست به مفاد دستور و احکام او در راستای تحقق عدالت فراگیر و همگانی و قسط همه‌جانبه
و همه‌جایی قیام می‌کنند. از آن گذشته، قسط و عدالت تنها از راه الگوبرداری و
فرمان‌برداری صرف
از دیگران حاصل نمی‌گردد. قسط و عدالت خصلت و توانی است
که فرد عادل قائم به قسط خود باید به حد کمال و تمام از آن دو بهره‌مند باشد تا
بتواند برای تحقق آنها میان انسان‌ها اقدام کند.
برخی از صفات شخصیتی را چه‌بسا بتوان از راه یادگیری و
الگوبرداری از صاحبانش فراگرفت و به کار بست، هرچند در وجود و درون خود فرد
نهادینه نگردیده باشند. مهارت‌هایی نظیر سخنوری، نویسندگی، هنرپیشگی، رسم و نقاشی،
بافندگی و… از جمله امور تجربی هستند که با نگاه به صاحبان و برخوردارانش می‌توان
از آنان فراگرفت، الگوبرداری
کرد و به کار بست. اما صفاتی چون نظم، ایمان، تقوا، صبر،
شکر، توکل، بردباری و عدالت،
از جمله اموری درونی هستند که تنها با نگاه به دارندگانش
یا با الگوبرداری از احوال و رفتار آنان نمی‌توان به کار بست، مادام که این صفات
در وجود شخص نهادینه نگردیده باشند.
این دسته از صفات حتماً باید ملکۀ فرد شوند تا در روح و
روان جامعه نفوذ یافته، زمینۀ پیاده‌سازی در سطوح گوناگون را پیدا کنند. بدین
بیان، تربیت برای قسط و عدالت، اسباب، وسایل و ساز و کارهای خاص خود را دارد و
البته نیازمند حضور مربیان متخصص و چیره‌دستی است که خود ارزش قسط و عدالت را
یافته‌اند و به احکام و الزامات قسط و عدالت پایبندند.
منابع
_ ابن‌جوزى، یوسف بن قزاوغلی، تذکره خواص الامه فی خصائص
الائمه، تهران، مکتبه النینوى الحدیثه، بی‌تا.
_ ابن‌حماد، ابوعبدالله نعیم، الفتن، تحقیق: مجدی بن
منصور بن سید الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۷م.
_ ابن‌طاوس، رضی‌الدین ابی‌القاسم علی بن موسی بن جعفر
بن محمد، جمال الأسبوع لکمال العمل المشروع، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۶۱ش.
_ امینى (علّامه)، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب
العربى، ۱۳۹۸ق.
_ جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی؛ موجود موعود، قم،
مرکز نشر اسراء، ۱۳۹۰ش.
_ حاکم حسکانى، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل
لقواعد التفصیل فی الآیات النازله فی اهل البیت(ع) ، تهران، مؤسسۀ چاپ و نشر وزارت
فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹ش.
_ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل
الشریعه، تحقیق: مؤسسه آل البیت، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
_ راوندی، قطب‌الدین، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسۀ امام
مهدی(عج) ، ۱۴۰۹ق.
_ سبحانى، جعفر، فروغ ولایت، قم، مؤسسه امام صادق(ع) ، ۱۳۷۴ش.
_ شریف رضی، محمد بن حسین بن موسی، نهج البلاغه، تحقیق:
صبحی صالح، بیروت، دار الأسوه، ۱۴۱۵ق.
_ صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الأثر فی الإمام
الثانی عشر(عج) ، قم، نشر سپهر، ۱۴۲۱ق.
_ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، الخصال، تصحیح:
على‌اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، ۱۳۶۲ش.
_ _____________________________________________ ،
عیون أخبار الرضا(ع) ، ترجمه: عبدالحسین رضایی و محمدباقر ساعدی، تصحیح: على‌اکبر
غفاری، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۶ق _ الف.
_ ___________________________________________ ،
کمال الدین و تمام النعمه، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۶ق _ ب.
_ طاهری، حبیب‌الله، سیمای آفتاب، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۰ش.
_ طبرسی نوری، حسین، النجم الثاقب فی احوال الإمام الحجه
الغائب(عج) ، بیروت، دار القول الثابت، ۱۴۱۵ق.
_ طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر
القرآن، تحقیق و تعلیق: سید هاشم رسولی محلّاتی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۹۰ق.
_ طوسی، ابی‌جعفر محمد بن حسن بن علی، مصباح المتجهد و
سلاح المتعبد، تهران، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
_ عروسى حویزى، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم،
اسماعیلیان، ۱۳۷۰ش.
_ عسکری، ابی‌هلال حسن بن عبدالله، معجم الفروق اللغویه
الحاوی لکتاب ابی‌هلال العسکری و جزاء من کتاب السید نورالدین الجزائری، تحقیق:
بیت‌الله بیات زنجانی، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
_ غزالى، محمد بن محمد، احیاءعلوم الدین، بیروت،
دارالهادی، بی‌تا.
_ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
_ کلینی، ابی‌جعفر محمد بن علی یعقوب بن اسحاق، الکافی،
تصحیح: علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار صعب _ دارالتعارف، ۱۴۰۱ق.
_ لاریجانی، محمدجواد، کاوش‌های نظری در سیاست خارجی،
تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
_ مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار
الأئمه الأطهار، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۷ق.
_ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران،
بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
_ مفید، عبدالله محمد بن نعمان، الإختصاص، تحقیق: علی‌اکبر
غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
_ مقرّی دانی، ابو عمرو عثمان بن سعید، السنن الوارده فی
الفتن و غوائلها و الساعه و أشراطها، تحقیق: رضاء الله المبارکفوری، ریاض، دار
العاصمه، ۲۰۰۸م.
_ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبه
الصدوق، ۱۳۹۷ق.
پایگاه‌های خبری و اطلاع‌رسانی
_ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه:hazah.net
_ پایگاه خبری آیندۀ روشن: fnews.ir
_ شیعه آنلاین: Shie-online
_ ستاد زیارت وزارت علوم و تحقیقات و فناوری:
zaaer.ir
_ مرکز جهانی اطلاع‌رسانی آل‌البیت(ع)
: al-shia.org , Aalulbayt.org
_ ویکی‌پدیا: fa.wikipedia.org
_ همشهری آنلاین: Hamshahrionline
منبع: فصلنامه مشرق موعود – شماره ۲۶
امربه معروف ونهی از منکر
متأسفانه یکی از باورهای ما این است که امر به معروف و نهی از منکر برای گروه خاصی است که کارت در دست داشته و در خیابان در برابر ناهنجاری ها تذکر دهند، اما این تصور غلط است و باید اصلاح شود چرا که امر به معروف و نهی از منکر وظیفه تک تک افراد است.
وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلىَ الخْیرْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(۱۰۴)
و باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به سوی کار خیر دعوت نمایند و به کار نیک امر کنند و از کار زشت باز دارند و آنها همان رستگارانند.
بین شما مردم اهل دین
سزد مردمان را همی بر صلاح
کنند امر بر کار نیک و دگر
همانا که این مردمان مفلحند
کسانی که هستند داناترین
نمایند دعوت به خیر و فلاح
بدارند از کار بد بر حذر
که اینگونه اندر جهان مصلحند «منظوم امید مجد »
متأسفانه یکی از باورهای ما این است که امر به معروف و نهی از منکر برای گروه خاصی است که کارت در دست داشته و در خیابان در برابر ناهنجاری ها تذکر دهند، اما این تصور غلط است و باید اصلاح شود چرا که امر به معروف و نهی از منکر وظیفه تک تک افراد است.
امر به معروف و نهی از منکر در حوزه اعتقاد
امر به معروف و نهی از منکر در امور خانواده از اهمیت بسزایی دارد، در برخی آیات و با نگرش سبک زندگی نمونه‌هایی مشاهده می گردد که اعضای خانواده در حوزه مسائل اعتقادی امر به معروف یا نهی از منکر می نمایند؛ از جمله ابراهیم علیه السلام موحدی بود که فقط خدا را پرستید و به علت بت پرستی عموی خود آذر را مورد سرزنش قرار داد و به او چنین گفت: آیا این بتهاى بىارزش و موجودات بىجان را خدایان خود انتخاب کردهاى؟! بدون شک من، تو و جمعیت پیروان و هم مسلکان تو را در گمراهى آشکارى مىبینم: وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَهً إِنِّی أَراکَ وَ قَوْمَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (انعام: ۷۴)
چه گمراهى از این آشکارتر که انسان مخلوق خود را معبود خود قرار دهد، و موجود بىجان و بىشعورى را پناهگاه خود بپندارد و حل مشکلات خود را از آنها بخواهد (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج۵، ص: ۳۰۲ و ۳۰۳)
حضرت یعقوب علیه السلام برای فرزندانش برخی صفات ذات اقدس احدیت را توصیف و یادآوری می کند: زمانی که برادران، برادر یوسف را نیز می خواستند تا با خود برای گرفتن آذوقه به مصر ببرند: قَالَ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلاَّ کَمَا أَمِنتُکُمْ عَلَى أَخِیهِ مِن قَبْلُ فَاللّهُ خَیْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ [یعقوب] گفت آیا همان گونه که شما را پیش از این بر برادرش امین گردانیدم بر او امین سازم پس خدا بهترین نگهبان است و اوست مهربانترین مهربانان
حضرت ابراهیم علیه السلام به سرنوشت فرزندان و نوادگانش نیز بسیار اهمیت داده ، لذا به آنها وصیت می کند که تا آخرین لحظه عمر تسلیم اوامر الهی باشند: وَوَصَّی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیَعْقُوبُ یَا بَنِیَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی لَکُمُ الدِّینَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إَلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ (بقره: ۱۳۲)؛ ابراهیم و یعقوب پسران خود را به همان [آیین] سفارش کردند [و هر دو در وصیتشان چنین گفتند] اى پسران من خداوند براى شما این دین را برگزید پس البته نباید جز مسلمان بمیرید.
ابراهیم علیه السلام پس از طی آزمایش های سنگین به مقام امامت رسید و از خدا درخواست نمود تا در ذریه اش نیز امامانی قرار دهد که خداوند ذریه ناصالحش را استثناء کرد: وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (بقره:۱۲۴)؛ چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتى بیازمود و وى آن همه را به انجام رسانید [خدا به او] فرمود من تو را پیشواى مردم قرار دادم [ابراهیم] پرسید از دودمانم [چطور] فرمود پیمان من به بیدادگران نمىرسد.
خداوند در آیاتی دیگر به پذیرش دعای ابراهیم علیه السلام اینگونه اشاره کرده است: وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّهَ وَالْکِتَابَ وَآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الْآخِرَهِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (عنکبوت: ۲۷)؛ اسحاق و یعقوب را به او عطا کردیم و در میان فرزندانش پیامبری و کتاب قرار دادیم و در دنیا پاداشش را به او بخشیدیم و قطعاً او در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود.
و درباره اینکه عهد الهی به ظالمان نمی رسد با صراحت ذکر می کند که تعدادی از ذریه ابراهیم علیه السلام ایمان نیاورده و به جهنم می روند: أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَآ آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکًا عَظِیمًا فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَکَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِیرًا (نساء: ۵۴-۵۵)؛ بلکه به مردم براى آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک مىورزند در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکى بزرگ بخشیدیم، پس برخى از آنان به وى ایمان آوردند و برخى از ایشان از او روى برتافتند و [براى آنان] دوزخ پرشراره بس است.
ابراهیم علیه السلام قبل از رسیدن به مقام امامت نیز در حق فرزندان خود دعا کرده و به درگاه خدا عرضه می دارد: رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (ابراهیم ۳۷)؛ پروردگارا من [یکی از] فرزندانم را در درهای بیکشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم پروردگارا تا نماز را به پا دارند پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزی ده باشد که سپاسگزاری کنند.
در جای دیگر می گوید: رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ وَأَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَتُبْ عَلَیْنَآ إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ (بقره ۱۲۸ – ۱۲۹)؛ پروردگارا ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما امتى فرمانبردار خود [پدید آر] و آداب دینى ما را به ما نشان ده و بر ما ببخشاى که تویى توبهپذیر مهربان؛ پروردگارا در میان آنان فرستادهاى از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزهشان کند زیرا که تو خود شکست ناپذیر حکیمى.
همچنین پس از حمد الهی، اقامه نماز فرزندان را از خداوند می طلبد: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاء ربِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَهِ وَمِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء (ابراهیم ۳۹-۴۰)؛ سپاس خدای را که با وجود سالخوردگی اسماعیل و اسحاق را به من بخشید. به راستی پروردگار من شنونده دعاست پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز پروردگارا و دعای مرا بپذیر.
از سایر نکات اعتقادی می توان به مباحثی اشاره کرد که حضرت یعقوب علیه السلام برای فرزندانش برخی صفات ذات اقدس احدیت را توصیف و یادآوری می کند:
زمانی که برادران، برادر یوسف را نیز می خواستند تا با خود برای گرفتن آذوقه به مصر ببرند: قَالَ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلاَّ کَمَا أَمِنتُکُمْ عَلَى أَخِیهِ مِن قَبْلُ فَاللّهُ خَیْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (یوسف: ۶۴) [یعقوب] گفت آیا همان گونه که شما را پیش از این بر برادرش امین گردانیدم بر او امین سازم پس خدا بهترین نگهبان است و اوست مهربانترین مهربانان.
و زمانی که دو پسرش را از دست داد باز به خدا پناه برد: قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ (یوسف: ۸۶)؛ گفت من شکایت غم و اندوه خود را پیش خدا مىبرم و از [عنایت] خدا چیزى مىدانم که شما نمىدانید.
در این دو آیه یعقوب علیه السلام به صفاتی از قبیل رحمت و حافظ بودن پروردگار اشاره کرده است که هر کدام جای بحث فراوانی در مباحث اعتقادی و کلامی دارند.
از خانواده های متعالی از غیر پیامبران در قرآن به توصیه های لقمان حکیم به فرزندش می توان اشاره کرد که بیانگر شیوه های تعامل پدر با فرزندان می باشد و در واقع گونه ای از سبک زندگی و شیوه زیست را در حوزه اعتقاد می آموزد که کسی را برای خدا شریک قائل نشود: وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ (لقمان: ۱۳)؛ [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش در حالی که وی او را اندرز میداد گفت ای پسرک من به خدا شرک میاور که به راستی شرک ستمی بزرگ است.
حضرت ابراهیم علیه السلام به سرنوشت فرزندان و نوادگانش نیز بسیار اهمیت داده و لذا به آنها وصیت می کند که تا آخرین لحظه عمر تسلیم اوامر الهی باشند: وَوَصَّی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیَعْقُوبُ یَا بَنِیَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی لَکُمُ الدِّینَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إَلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ ؛ ابراهیم و یعقوب پسران خود را به همان [آیین] سفارش کردند [و هر دو در وصیتشان چنین گفتند] اى پسران من خداوند براى شما این دین را برگزید پس البته نباید جز مسلمان بمیرید
امر به معروف در حوزه رفتار
در قرآن سخن از «اسماعیل صادق الوعد» به میان آمده که خانواده خود را به نماز امر می کرد: وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ وَکَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا (مریم:۵۴ و ۵۵)؛ و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود و خاندان خود را به نماز و زکات فمان می داد و همواره نزد پروردگارش پسندیده [رفتار] بود.
توصیه های لقمان حکیم به فرزندش حوزه رفتار نیز قابل تأمّل است: یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاهَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِن در ْ عَزْمِ الْأُمُورِ (لقمان: ۱۷)؛ ای پسرک من نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار و بر آسیبی که بر تو وارد آمده است شکیبا باش این [حاکی] از عزم [و اراده تو در] امور است.
لقمان حتی به نحوه راه رفتن فرزندش نیز توجه دارد: وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ
وَاغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ (لقمان: ۱۸-۱۹)؛ و از مردم [به نخوت] رخ برمتاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند لاف زن را دوست نمیدارد. در راهرفتن خود میانهرو باش و صدایت را آهستهساز که بدترین آوازها بانگ خران است
